Już dawno temu natknąłem się na książkę „Inside Atari DOS” Billa Wilkinsona, z 1982 roku, opisującą szczegółowo – jak łatwo się domyślić – Atari DOS. Jednak dopiero niedawno bliżej się jej przyjrzałem.
„Inside Atari DOS” można (jeszcze) nabyć za 114 dolarów w tym sklepie, a poczytać za darmo na stronie atariarchives.org tutaj. Książka aktualnie chroniona jest prawami autorskimi i nie może być publicznie udostępniana (z wyjątkiem wstępu), ale na atariarchives.org można ją przeglądać. Książka jest interesująca pod względem merytorycznym, ale ze współczesnej perspektywy, wstęp do niej wydaje być nawet ciekawszy od samej zawartości. Zapewne wielu z was zna tę pozycję, ale pewnie nie wszyscy, dlatego pozwalam sobie na przytoczenie ciekawego, moim zdaniem, wstępu do niej.
Nie wiem, kiedy dokładnie idea komputera Atari pojawiła się w ramach korporacyjnej strategii Atari, Inc., ani nie znam wszystkich osób odpowiedzialnych za wprowadzenie tej idei w życie. Poniższa historia opisuje relacje z Atari, Inc. w trakcie rozwoju oprogramowania systemowego.
Gdzieś na początku 1978 roku, kiedy Atari 800 i 400 były jeszcze nazywane „Coleen” i „Candy” i były wciąż na etapie projektowania, Atari kupiło źródło Microsoft 8K BASIC. Ta wersja BASIC-a to zasadniczo ten sam produkt, który został zastosowany przez Commodore w pierwszych komputerach PET{1}, był używany przez OSI i był bliskim przodkiem Applesoft BASIC Microsoftu. Po pół roku i wielu, wielu godzinach pracy ludzi z Atari, 8K BASIC funkcjonował na prototypie komputera prawie jak należy. Lecz kupując źródło programu dostajesz tylko to: źródło. Zasadniczo otrzymujesz też skromną dokumentację, czasami trochę niejasny kod, ale żadnego przewodnika po modyfikacjach i prawdziwego wsparcia. Co robić? Te produkty planowano zaprezentować na początku stycznia 1979 na targach Consumer Electronics Show (CES){2} w Las Vegas w stanie Nevada.
W tym czasie rozpocząłem pracę w Shepardson Microsystems, Inc. (SMI){3}. Choć niezbyt znane w środowisku komputerowym, SMI miało już własne, bardzo udane, markowe oprogramowanie dla mikrokomputerów. Wśród naszych bardziej znanych działań był oryginalny Apple DOS{4}, Cromemco{5} 16K Extended BASIC i Cromemco 32K Structured BASIC (wówczas na ukończeniu). Poza tym wykonaliśmy jakąś pracę dla Atari na grę z niestandardowym procesorem (12-bitowy ROM i 5-bitowa konfiguracja RAM; została dobrze przyjęta przez Atari, ale nigdy nie weszła do produkcji).
Przypadkowo, mniej więcej w tym samym czasie, SMI również kupiło źródło Microsoft 6502 BASIC. Po wyprodukowaniu Apple DOS-a mieliśmy błyskotliwy pomysł skojarzenia urządzeń peryferyjnych Apple II z magistralą systemową komputerów KIM/SYM/AIM{6} (nadal to nasz dobry pomysł, ale...). Chodziło o to, aby dostarczać system dyskowy (Apple) na rynek komputerów jednopłytkowych [Single Board Computer]. Potrzebny był nam BASIC do sprzedaży z systemem, wyłożyliśmy kilka patoli i zakupiliśmy produkt Microsoftu. Chociaż wydawał się nam trudny do modyfikowania, uznaliśmy to rozwiązanie za właściwe, gdyż naszym zamiarem była odsprzedaż go z minimalnymi zmianami.
Nowy BASIC?
Późnym latem 1978 ponownie zwróciliśmy się do Atari z pytaniem czy SMI może w czymś pomóc. Z microsoftowym BASIC-em? No cóż, nie chcemy, ale... Czy moglibyśmy zaproponować nowy BASIC? Rozpoczęliśmy rozmowy. Zaczęły się rozmowy, spotkania, zamówienie na badania, jeszcze więcej spotkań, w końcu napisaliśmy specyfikację BASIC-a na 10kB pamięci ROM (nadal mam kopię tej specyfikacji, to niesamowite jak niewiele wersja ostateczna różniła się od tego oryginału).
Oczywiście w trakcie tych dyskusji Atari ujawniło jak ich (naprawdę super) system operacyjny w ROM-ie współpracowałby z BASIC-iem i różnymi urządzeniami zewnętrznymi. Nie mam pewności co do kolejności dalszych zdarzeń i treści dyskusji, dość powiedzieć, że zostaliśmy wykonawcą nie tylko BASIC-a dla Atari, ale i menadżera plików (sterownik dysku), który mógłby przemienić Atari OS w Atari DOS.
Gdzieś pod koniec września 1978, propozycja wersji ostatecznej została przedstawiona Atari i wkrótce potem przez nich zaakceptowana. W połowie października 1978 roku otrzymaliśmy „zielone światło”. Szefem projektu został Paul Laughton, autor Apple DOS. Większość pracy wykonali Paul z Kathleen O'Brien. Chociaż wciąż byłem zaangażowany w prace końcowe nad Cromemco BASIC, to mam zasługi w projektowaniu procedur zmiennoprzecinkowych używanych przez Atari BASIC. Paul Krasno wprowadził w życie matematyczne procedury biblioteczne, postępując zgodnie z wytycznymi otrzymanymi od Freda Ruckdeschela (autor uznanego tekstu „BASIC Scientific Subroutines”). Oczywiście sporo zasług należy też przypisać Mike'owi Petersowi, który był naszym człowiekiem od dziurkarki klawiaturowej, operatorem komputera, młodszym programistą i specjalistą od rozwiązywania problemów.
Ponieważ nie mogliśmy używać do pracy maszyn Atari (jeszcze nie powstały), pierwszym krokiem było stworzenie emulatora Atari CIO (Central Input-Output - prawdziwe serce Atari OS) na naszym Apple II. Drogę utorował Paul Laughton (wykonując lwią część pracy), dzięki czemu elementy układanki szybko zaczęły do siebie pasować, musieliśmy jeszcze tylko pokonać „drobne” problemy: przystosować asembler krzyżowy [cross-assembler] do obsługi tabeli dyrektyw asemblera [pseudo-OPS], 256-bajtowe sektory dysku Apple musiały wyglądać jak 128-bajtowe sektory Atari, interpreter BASIC-a wydawał się działać, ale czekał jeszcze na procedury zmiennoprzecinkowe. Są również zabawne rzeczy do opowiedzenia. Na przykład nasz asembler krzyżowy działający na IMP-16P (rocznik 1973, 16-bitowy multi chip PMOS), który wykorzystywał karty perforowane do wprowadzania danych, dyskietkę (bez DOS-a) jako tymczasową pamięć, a perforowane taśmy papierowe zawierały dane wyjściowe.
Jakimś sposobem Kathleen i Paul doprowadzili oba programy do szczęśliwego końca. 28 grudnia dział zaopatrzenia Atari nareszcie doręczył podpisany egzemplarz ostatecznego zamówienia. Termin dostawy obu produktów ustalony został na 6 kwietnia 1979. Była jeszcze klauzula motywacyjna przewidująca premię za wcześniejsze ukończenie – 1000 dolarów za każdy tydzień i karę za opóźnienie. Zabawne, że ponad tydzień przed ową datą 28 grudnia, Atari otrzymało pierwsze pracujące wersje zarówno BASIC-a jak i FMS! To się nazywa szybka praca.
Szczęśliwie, w tej sytuacji, Atari miało nowy BASIC na wystawę CES. Nieszczęśliwie wysokość premii była limitowana. No cóż.
W kolejnych miesiącach SMI usunęło „pluskwy”, dokonano korekty instrukcji i rozpoczęto nowe projekty (w tym Atari Assembler/Editor, pracowała nad nim głównie Kathleen). Najgorsze błędy w BASIC-u zostały odkryte w grudniu 1979 roku, ale było już za późno. Atari już zamówiło dziesiątki tysięcy ROM-ów z BASIC-em. Błędy FMS{7} były łatwiejsze do usunięcia, ponieważ DOS jest rozpowszechniany na dysku.
W połowie 1980 roku Paul Laughton ponownie dorwał się do FMS. Tym razem zmodyfikował go tak, by poradził sobie z feralnym napędem dyskowym 815, podwójnej gęstości i dodał „burst I/O” (znacznie więcej o obu tych tematach dalej, w dyskusji technicznej). Na przełomie 1980 i 1981 roku, Bob Shepardson, właściciel Shepardson Microsystems, Inc. stwierdził, że utrapienie z pracownikami nie przełożyło się na odpowiednio wyższy dochód (o ile jakiś był). Chociaż od czasu do czasu nadal ze sobą współpracowaliśmy, to dni świetności SMI należały już do przeszłości.
Nowy początek
Negocjowałem z Bobem Shepardsonem jego prawa do produktów Atari (FMS, BASIC, Assembler/Editor) i ich odpowiedników na Apple II. Na szczęście Atari nabyło od SMI tylko niewyłączne prawo do dystrybucji tych produktów. SMI zachowało prawa do udzielania licencji innym użytkownikom na podobnych zasadach (i rzeczywiście, SMI sprzedawało wersję na Apple II przez większą część 1980 roku).
Tak, teraz ponownie nastał gorączkowy czas: 25 lutego 1981 i na West Coast Computer Faire{8}, 3 kwietnia. Ale nasza nowiutka spółka Optimized Systems Software pojawiła się na czas, a wraz z nią BASIC A+, OS/A+ i EASMD. Wszystkie te produkty zostały ulepszone, będąc dyskowymi wersjami oryginalnego oprogramowania Atari (tak naprawdę niektóre z tych ulepszeń wywodzą się od wczesnych wersji oprogramowania 055 na Apple II).
Produkty zostały dobrze przyjęte przez użytkowników Atari, po części dlatego, że są w pełni kompatybilne, a po części, że są naprawdę rozbudowane w stosunku do standardowego oprogramowania Atari.
Po co ta książka?
Decyzja o opublikowaniu tych listingów nie była łatwą, jest to na swój sposób wydarzenie historyczne. Czy widziałeś aby kiedykolwiek ktoś oferował źródła lub listing CP/M, najpopularniejszego na wszystkie komputery systemu operacyjnego? Ponieważ Atari uhonorowało pierwotną umowę z SMI i nie uwolniło bez zezwolenia źródeł lub listingów, to odpowiedzialność za to wydawała się być w rękach OSS.
Jednak Atari stworzyło mocny precedens publikując listing DUP (część DOS-a 2.0S) i OS ROM. Głośne żądania użytkowników Atari co do źródeł FMS w końcu dotarły nawet do nas, więc poddaliśmy się temu co nieuchronne i spełniliśmy takie samo zobowiązanie jak Atari: uwolnić jak najwięcej informacji i jak to możliwe pomóc społeczności użytkowników.
Mamy nadzieję, że użytkownicy docenią te wysiłki, z kolei będą szanować nasze prawa i prawa autorskie. Tak długo, jak istnieje wzajemne poszanowanie i korzyści, ty użytkowniku możesz oczekiwać dalszego wsparcia.
O książce
Wraz z wydaniem tej książki, oddany Atari entuzjasta może zbadać od środka funkcjonowanie Atari DOS-a, a także ku uciesze modyfikować go. Zamiast po prostu publikować listing, zdecydowaliśmy się dostarczyć kompletny przewodnik funkcjonowania FMS.
Pomimo, że listing sam w sobie jest dość jasny i z komentarzami, wszyscy niemal eksperci mieliby problemy z przebrnięciem przez niego z powodu zawiłej logiki, nieuniknionej w takim programie. Podręcznik ten obejmuje wszystkie aspekty FMS, w tym spojrzenie „z zewnątrz”, wykresy, tabele, różne interfejsy i szczegółowo funkcje poszczególnych podprogramów (w tym pełne parametry wejścia i wyjścia).
Każdy znajdzie tu wiele wartościowych informacji, nawet jeśli nie zamierza modyfikować Atari DOS-a. Sądzimy, że FMS jest dość dobrze skonstruowanym, relatywnie zaawansowanym programem w języku asemblera. Mamy nadzieję, że przedstawione tu spostrzeżenia wzbogacą wiedzę większości użytkowników.
Będziemy wdzięczni za wszelkie uwagi, w tym o zauważonych błędach w tej książce lub DOS-ie.
Bill Wilkinson
Optimized Systems Software
Cupertino, California
Luty, 1982
= = = = = = = = = = Przypisy.
1. PET – Personal Electronic Transactor. Jeden z pierwszych komputerów domowych produkowany przez firmę Commodore International w 1977 roku. Więcej: www.pl.wikipedia.org/wiki/Commodore_PET
2. Consumer Electronics Show (CES) są ważną wystawą przemysłową prezentującą nowości technologiczne. Obecnie targi odbywają się corocznie w styczniu w Centrum Kongresowym Las Vegas, Nevada, USA (premiera CES miała miejsce w 1967 roku w Nowym Jorku). Więcej: www.en.wikipedia.org/wiki/International_CES
3. Shepardson Microsystems, Inc. (SMI) – mała, nie istniejąca już firma produkująca systemy operacyjne i języki programowania na Atari 8-bit i Apple II. SMI jest najbardziej znane z autorskiego opracowania Atari BASIC-a i DOS-a. Firmę założył w Saratodze (USA, stan Nowy Jork), Robert Shepardson. Więcej: www.en.wikipedia.org/wiki/Shepardson_Microsystems
4. Apple DOS (1978) powstał w firmie Shepardson Microsystems w 35 dni i to pomimo braku jakichkolwiek narzędzi. Więcej: www.en.wikipedia.org/wiki/Apple_DOS
5. Cromemco – firma komputerowa założona w 1974 roku w Los Altos w Kalifornii (początkowo jako spółka między Harrym Garlandem i Rogerem Melenem). Znana była z najwyższej klasy komputerów opartych na procesorze Z-80 i magistrali S-100. W 1987 roku została sprzedana Dynatech Computer Systems. Więcej: www.en.wikipedia.org/wiki/Cromemco
6. Komputery jednopłytkowe (ang. Single Board Computer) oparte na procesorze 6502. KIM-1: www.en.wikipedia.org/wiki/KIM-1 SYM-1: www.en.wikipedia.org/wiki/SYM-1 AIM-65: www.en.wikipedia.org/wiki/AIM_65
7. FMS (File Management System) – system zarządzania plikami, część Atari DOS-a.
8. West Coast Computer Faire był w latrach 1977 – 1991 corocznym zjazdem i wystawą branży komputerowej. W tym czasie był to największy show komputerowy na świecie popularyzujący komputer osobisty w domu. Więcej: www.en.wikipedia.org/wiki/West_Coast_Computer_Faire
Zamierzałem też podać garść informacji, zwłaszcza zdjęć, osób występujących w tekście. Jednak to co znalazłem okazało się nader skąpe (choć może gdyby poświęcić więcej czasu i głębiej pokopać w internecie, to kto wie...). O większości z tych osób (Paul Krasno, Fred Ruckdeschel, Mike Peters, Bob Shepardson, Bill Wilkinson) nie znalazłem nic użytecznego.
Paul Laughton, 2011. Źródło: Facebook.
Kathleen Ann O'Brien, 1994. Źródło: The Laughton Family Home Page. Niestety, ten rok to horyzont zdarzeń, później Kathleen jakby rozpłynęła się we mgle.
Jeden z tych panów to Paul Laughton, a jedna z tych pań to Kathleen O'Brien. Zdjęcie zostało zrobione w 1975 roku. Podobno wtedy Paul jeszcze nie wiedział, która z nich zostanie jego żoną. W 1980(?) okazało się, że jednak Kathleen. Źródło: Facebook.
Szesnastoletnia Kathy. Źródło: The Laughton Family Home Page.
Poprawiłem też dokument. Można go pobrać ponownie (jeśli ktoś wcześniej to uczynił) lub samemu dokonać korekty w punkcie 5 przypisów - tekst w nawiasie.
Wygląda na to, że tylko opublikowano szczegóły OS ROM, ale samo oprogramowanie nadal było chronione prawami autorskimi. Może spróbować dopytać się p. Billa Wilkinsona lub Paula Laughtona - obaj są na Facebooku. Na stronie rodziny Laughtonów są też podane mejle, tylko czy aktualne...
